Nie ma pewności, kiedy powstała świątynia. Niektórzy twierdzą, że pierwsze miejsce kultu istniało tu jeszcze w czasach prześladowań, a do jego powstania przyczynił się w III w. papież Kalikst I. Inni uważają, że chrześcijanie spotykali się tam od dawna, ale kościół powstał dopiero po edykcie Konstantyna legalizującym chrześcijaństwo. Faktem jest, że obecny kształt bazylika zawdzięcza papieżowi Innocentemu II, który na początku XII w. zlecił rekonstrukcję, do której wykorzystano między innymi materiały z Term Karakalli. W kolejnych wiekach wprowadzano zmiany i dopracowywano dekoracje.
Na uwagę zasługują przede wszystkim mozaiki. Na fasadzie Matka Boska w otoczeniu panien z lampkami oliwnymi. Wewnątrz warto się przyjrzeć absydzie i czaszy sklepienia, gdzie Matka Boska zasiada obok Chrystusa na tronie. To pierwsze przedstawienie w sztuce chrześcijańskiej Matki Boskiej na tronie obok swego syna, nowy typ przedstawiania Matki Boskiej. Poniżej znajdują się sceny z życia Maryi wykonane przez Pietra Cavalliniego. W bazylice warto też zwrócić uwagę na piękne posadzki w stylu arte cosmatesca, niestety w dużej części odtworzone w XIX w.
W kościele znajduje się grób papieża Innocentego II, a także polskiego kardynała Stanisława Hozjusza (1504-1579), poety, dyplomaty, sekretarza króla Zygmunta Starego. Pod koniec życia przebywał w Rzymie, zabiegając m.in. o kościół dla Polaków. To za jego staraniem przybywający do Rzymu Polacy zyskali swoje miejsce – kościół św. Stanisława przy via delle Botteghe Oscure.
W 1702 roku Carlo Fontana przebudował fasadę, dodał portyk, w którym dziś znajduje się niewielkie lapidarium, zgromadzono tu ciekawe detale architektoniczne oraz tabliczki ze znakami pierwszych chrześcijan.
Informacje praktyczne
Basilica di Santa Maria in Trastevere, Piazza di Santa Maria in Trastevere
Bazylika otwarta w godzinach: codziennie 7.30 - 21.00, w sierpniu 8.00-12.00 i 16.00-21.00
Zobacz także:
Bazylika św. Cecylii na Zatybrzu